«Σκέφτομαι τους Νεάντερταλ σαν μια γυναίκα με ευαισθησίες και γνώσεις»
Οι Νεάντερταλ, οι πρώτοι γηγενείς άνθρωποι της Ευρώπης για διακόσιες χιλιάδες χρόνια τουλάχιστον που καθόρισαν την ιστορία της ηπείρου μας, διέθεταν μια έντονη κοινωνική φροντίδα για τα μέλη της ομάδας τους, ιδιαίτερα για τους πληγωμένους και τους άρρωστους, στοιχείο που καταδεικνύει την ύπαρξη ενός πρόωρου κοινωνικού ουμανισμού (κυρίως στο γυναικείο φύλο) καταρρίπτοντας την εικόνα που έχει επικρατήσει περί πρωτογονισμού ή βαρβαρότητας.
Ταυτόχρονα είχαν αναπτύξει ένα είδος μαθητείας για την αναγκαία μεταφορά της γνώσης και της τεχνολογίας από γενιά σε γενιά. Αυτά είναι μερικά από τα σημαντικά καινούργια έως ανατρεπτικά στοιχεία που προκύπτουν από την αρχαιολογική έρευνα και μελέτη που διεξάγει από το 2010 η επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου Κρήτης στα μικρά νησιά του Ιονίου πελάγους, με επικεφαλής την αναπληρώτρια καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Νένα Γαλανίδου.
• Κυρία Γαλανίδου, για ποιο λόγο επιλέξατε το Ιόνιο πέλαγος;
Το Πανεπιστήμιο Κρήτης φιλοδοξεί να προσφέρει ένα πρόγραμμα αρχαιολογικών σπουδών που το διατηρεί στην εκπαιδευτική πρωτοπορία. Σήμερα είναι ένα από τα λίγα πανεπιστημιακά ιδρύματα της Ελλάδας όπου διδάσκεται συστηματικά η αρχαιολογία της Παλαιολιθικής Εποχής. Το καλύτερο εργαστήριο για τη διδασκαλία μαθημάτων αρχαιολογίας είναι οι έρευνες πεδίου.
Σε αυτές παράγεται η πρώτη ύλη για να στοχαστούμε και να κατανοήσουμε την πανάρχαιη ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Στο ιδιαίτερο νησιωτικό περιβάλλον του κεντρικού Ιονίου, τη Λευκάδα, το Μεγανήσι και τα άλλα μικρότερα νησιά, η αρχαιολογική αποστολή από το 2010 εργάζεται συστηματικά και φέρνει στο φως κατάλοιπα της απώτατης προϊστορίας.
Το ερευνητικό πολύπτυχο συνίσταται σε μελέτη αρχαιολογικών χώρων και ευρημάτων, εντατική επιφανειακή έρευνα στο Εσωτερικό Αρχιπέλαγος του Ιονίου, χαρτογράφηση του βυθού και αναπαράσταση της ιστορίας των ακτογραμμών, χρονολόγηση της παρουσίας του προϊστορικού ανθρώπου με απόλυτες και σχετικές μεθόδους και ανασκαφή σε κατακρημνισμένο σπήλαιο στη νησίδα Κύθρος.
Η έρευνα αυτή αποκαλύπτει αρχαιολογικά κατάλοιπα της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής από τη δραστηριότητα του Νεάντερταλ. Αυτόν τον «παρεξηγημένο» πρόγονο που δεν τα κατάφερε να τερματίσει στον μαραθώνιο της ανθρώπινης εξέλιξης έχουμε θέσει κάτω από το μικροσκόπιό μας.
• Ποια είναι τα κριτήρια επιλογής στην έρευνά σας των μικρών νησιών του Ιονίου πελάγους;
Στο μεγάλο ανάπτυγμα του χρόνου στο οποίο εγγράφεται η παλαιολιθική μας έρευνα, μιλάμε για δεκάδες χιλιάδες χρόνια, το κεντρικό Ιόνιο προσφέρει τη μεθοδολογική πρόκληση για μια υβριδική νησιωτική αρχαιολογία. Το τοπίο του εναλλασσόταν από ηπειρωτικό σε νησιωτικό και από στεριανό σε θαλασσινό.
Φανταστείτε το άλλοτε ως μια μεγάλη πεδινή έκταση, έναν ιδανικό τόπο εγκατάστασης, συλλογής φυτικών τροφών και κυνηγετικής δραστηριότητας με λίμνες και μικρότερους εποχικούς υγρότοπους, αλίπεδα και σπήλαια και άλλοτε όπως ακριβώς είναι σήμερα, ένα περίκλειστο θαλασσινό τοπίο σαν μια μεγάλη λίμνη, με μικρά νησάκια σπαρμένα στο γαλάζιο του.
Τα νησάκια του Εσωτερικού Ιονίου είναι τα πιο ψηλά σημεία μιας πανάρχαιης στεριάς που κατακλύστηκε από θαλασσινό νερό πριν από περίπου έξι με εφτά χιλιάδες χρόνια. Πριν από την τελευταία αυτή θαλάσσια κατάκλυση, στις παγετώδεις περιόδους της Πλειστοκαίνου την περιοχή πρέπει να τη φανταστούμε όπως ακριβώς σας την περιέγραψα στην αρχή.
• Τι είδους ευρήματα έχουν ανακαλυφθεί και τι μας δείχνουν;
Η ανασκαφή στο σπήλαιο του Κυθρού φέρνει στο φως λίθινα εργαλεία, οστά ελαφιών, βοοειδών και άλλων θηλαστικών -κατάλοιπα δηλαδή από τα προϊστορικά γεύματα-, κάρβουνα από τις εστίες που άναβαν για να ζεσταίνονται κα να ψήνουν την τροφή, πολύ μικρά οστά από τρωκτικά και πουλιά που συνυπήρχαν στο σπήλαιο μαζί με τους ανθρώπους.
Εχουμε ακόμα φυτόλιθους και απολιθωμένους κόκκους γύρης (αυτά τα βλέπουμε μόνο με μικροσκόπιο) από τα φυτά της περιοχής και μας επιτρέπουν να αναπαραστήσουμε όχι μόνο τη βλάστηση γύρω από το σπήλαιο την εποχή που ζούσαν οι Νεάντερνταλ, αλλά και τα φυτά που είχαν για θεραπευτικούς σκοπούς.
• Πότε χρονολογούνται αυτά τα αντικείμενα και τι γνώση παρείχαν;
Τα λαξευμένα στον λίθο αντικείμενα χρονολογούνται πριν από 200.000 έως 40.000 χιλιάδες χρόνια. Είναι κατασκευασμένα με ειδική τεχνική, τη Levallois. Σύμφωνα με αυτή οι λιθοξόοι ακολουθούσαν σειρά βημάτων για να προετοιμάσουν την πέτρα και να την κάνουν λεπίδα ή αιχμή τριγωνική. Προσαρμόζοντας την τριγωνική αιχμή σε ξύλινο στοιχείο τη γνώση αυτή τη μετέδιδαν από γενιά σε γενιά σε ένα καλά οργανωμένο πλέγμα μαθητείας.
• Οι Νεάντερταλ υπήρξαν και ναυτικοί;
Η ομάδα μας εξετάζει τη σχέση των Νεάντερταλ με τη θάλασσα. Το ερώτημα αυτό το πραγματευόμαστε εστιάζοντας στην αρχαιολογία της Ατόκου. Πρόκειται για ένα ξεχωριστό νησί, ορατό από όλες τις γύρω στεριές, που δέσποζε και δεσπόζει μόνο στο μέσο του Εσωτερικού Ιονίου. Αυτός ο νησιωτικός χαρακτήρας κατά το μεγαλύτερο μέρος, ενδεχομένως και όλη τη διάρκεια, της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής καθιστά την Ατοκο ιδανικό προορισμό για την εξερεύνηση της σχέσης των Νεάντερταλ με τη θάλασσα. Με την αρχαιολογική έρευνα στα πλατώματα του νησιού και τη γεωφυσική έρευνα στον βυθό του συμβάλλουμε στη συζήτηση για τις θαλάσσιες μετακινήσεις στην Παλαιολιθική Εποχή.
Και ναι, έχουμε ισχυρές ενδείξεις ότι οι ομάδες των Νεάντερταλ πρέπει να έφταναν εκεί διασχίζοντας με κάποιο πλωτό μέσο ή μήπως κολυμπώντας (;) μικρή θαλάσσια απόσταση. Η έρευνά μας προσφέρει την αρχαιολογική μαρτυρία, η οποία προστίθεται στην παλαιοανθρωπολογική και τη γενετική και όχι απλώς «εξανθρωπίζει» το είδος αυτό, αλλά και μας καλεί να ανιχνεύσουμε την ετερότητα στον προϊστορικό κόσμο χωρίς το σύμπλεγμα ανωτερότητας ημών των Homo Sapiens.
• Υπάρχουν ομοιότητες των Νεάντερταλ με το δικό μας είδος;
Οι ομοιότητες και οι διαφορές είναι κατασκευές τόσο της επιστημονικής μας πειθαρχίας όσο και του τρόπου που τα πορίσματα της έρευνας διαχέονται στη δημόσια σφαίρα (με τη βοήθεια εικόνας και κειμένου). Σε αντίστιξη προς την επικρατούσα εικόνα, προτιμώ να σκέφτομαι τους Νεάντερταλ σαν μια γυναίκα κι όχι σαν έναν ψειριάρη, γενειοφόρο άντρα.
Σαν μια γυναίκα με ευαισθησίες, γνώσεις τις οποίες μεταφέρει στις επόμενες γενιές, γιάτρισσα που μαζεύει φυτά και βότανα, με ισχυρούς συναισθηματικούς δεσμούς, που κυνηγά και ψαρεύει. Μελέτες στους σκελετούς δείχνουν πως οι Νεάντερταλ συνεργάζονταν και φρόντιζαν τους ασθενείς τους. Η μέριμνα που δείχνει κάποιος για τα πληγωμένα ή ανήμπορα μέλη της κοινότητας είναι δείκτης ανθρωπιάς και πολιτισμού. Αυτό το ουμανιστικό χαρακτηριστικό το βλέπουμε στις κοινωνίες των Νεάντερταλ.