10 Μεγανησιώτικες εκφράσεις και η σημασία τους

Καιρό είχα να γράψω κάτι με παραδοσιακή χροιά. Σκέφτηκα λοιπόν να επιστρέψω με ένα γλωσσικό άρθρο. Όπως ίσως καταλάβατε και από τον τίτλο θα αναφερθώ σε πατροπαράδοτες εκφράσεις της ντοπιολαλιάς μας που χρησιμοποιούμε ή ακούμε αλλά που ενίοτε δεν γνωρίζουμε την προέλευσή τους. Φυσικά οι φράσεις αυτές δεν εξαντλούνται, οπότε αργά ή γρήγορα θα δείτε και άλλο παρόμοιο άρθρο. Η αρχή όμως είναι το ήμισυ του παντός:

1) Θα διαβεί κατ’ στην Παλαμονίδα

Στερεότυπη έκφραση για κάτι που θα πεταχτεί πολύ μακριά. Η παλαμονίδα είναι φυτό, ένα είδος γαϊδουράγκαθου, εντούτοις θεωρώ λάθος να συσχετίζεται άμεσα με την φράση που υπονοεί τόπο, τοποθεσία. Αντίθετα, υπάρχει στο Ξηρόμερο περιοχή με αυτό το όνομα «Παλαμονίδα» και μοιάζει πολύ πιο φυσικό να εννοείται μια τοποθεσία τέτοια (ή έστω ανάλογη στο Μεγανήσι). Θα πετάξω δηλαδή κάτι τόσο μακριά, που θα φτάσει μέχρι την Παλαμονίδα.

Παράδειγμα: «Άστο αυτό το παλιοκινητό από τα χέρια σου και σου βγήκανε τα μάτια! Με την πεταξά που θα του δώκω θα διαβεί κάτου στην Παλαμονίδα!»

2)Είμαι με το Φερμέκλο

Φράση που δηλώνει μεγάλη ηλικία. Φερμέκλο φυσικά είναι η νησίδα στα ΝΑ του Μεγανησίου, κάποτε γνωστός ψαρότοπος και τώρα πάρκο προστασίας της φώκιας του Ιονίου. Η επίσημη ονομασία του είναι Φορμίκουλα, το «Φερμέκλο» είναι παραφθορά. Φυσικά σαν έδαφος σχηματίστηκε (όπως και το Μεγανήσι) περίπου 3 εκατομμύρια χρόνια πριν, κατά το Πλειστόκαινο (μιλάμε για την εποχή των Παγετώνων, όταν η Γη έφτιαχνε το σημερινό της ανάγλυφο). Ως εκ τούτου το Φερμέκλο είναι αρκούντως παλιό για να το επικαλεστεί κάποιος γέροντας ως συνομήλικό του J

Παράδειγμα: «Όχι δα και μικρός ο Τάδε! Αυτός είναι με το Φερμέκλο!»

3) Αγλιά από κειόνε μόνο…

Η λέξη «αγλιά» δεν είναι παρά το επιφώνημα αλί, αλίμονο και φυσικά δηλώνει λύπη, θλίψη, απελπισία. Το «κειόνε» ασφαλώς σημαίνει εκείνον- αλίμονο σε κείνον, δηλαδή. Η φράση συνηθίζεται σε απώλεια προσώπου ή όταν βρει κάποιον μεγάλο κακό.

Παράδειγμα: «Καλά είναι τα παιδιά του καημένε, δεν έχουνε ανάγκη. Αγλιά από κειόνε που πέθανε…»

4) Έβγαλε το στελίτη

Η λέξη στελίτης δεν πρέπει να συγχέεται με τον στυλίτη, τον μοναχό που κατοικεί πάνω σε έναν στύλο. Αντίθετα είναι ασθένεια που έχει να κάνει με την σπονδυλική στήλη. Στήλη-στηλίτης-στελίτης, ιδού η προέλευση. Τι είδους ασθένεια; Προφανώς κάποια αρθρίτιδα, απλή ή ίσως και παραμορφωτική που προκαλεί δυσκινησία στον αυχένα του πάσχοντος. Κι αυτό διότι η φράση χρησιμοποιείται κατά κόρον για κάποιον που δεν μπορεί να στρέψει το κεφάλι του ή κάποιον που το έστρεψε και δεν λέει να το φέρει στην θέση του. Η πιο συχνή χρήση της είναι σκωπτική, πειραχτική.

Παράδειγμα: «Γύρνα μπροστά το κεφάλι σ’ μωρέ σκαροβλογιασμένο και μην κοιτάς άλλο τση κοπέλες! Το στελίτη έβγαλες δα;»

5) Σήμερα οχτώ

Φράση που μετράει μέρες, στην ουσία δηλώνει διάρκεια ή απόσταση μιας εβδομάδας. Προσοχή, όχι οκτώ ημερών, ακριβώς μιας εβδομάδας! Μάλλον το «σήμερα» θα υπονοεί «μαζί με το σήμερα» γιατί κατά παράδοξο τρόπο η μέτρηση περιλαμβάνει και την ημέρα που διανύεται, άρα 7+1=8.

Παράδειγμα: «Σήμερα οκτώ θα πάμε κα’ στη Χώρα, οπόχουμε στραβωμάρες».

6)Να’θε πήαινε απά στην τάβλα

Χρησιμοποιείται μειωτικά, επιτιμητικά. Είθε να πήγαινε πάνω στην τάβλα, λέει, όπου «τάβλα» το ξύλο του κρεβατιού. Τι να πήγαινε; Μα…το σπέρμα του πατέρα του! Άρα να πήγαινε χαμένο, να μην γεννιόταν. Φυσικά αναφέρεται σε ανθρώπους ανάξιους, ανεπρόκοπους ή σε χαμένα κορμιά, που δεν αξίζει να ζουν.

Παράδειγμα: «Μου κατάστρεψε το μποστάνι! Τι ποιος; Εκειό το άλαλο του Τάδε. Ψυχή μου, νέος! Να’θε πήαινε απά στην τάβλα!»

7) Άστε ντούι

Είναι προφανές ότι η φράση είναι ξενικής προέλευσης. Για την ακρίβεια είναι αρβανίτικη, οπότε εικάζω ότι θα χρησιμοποιείται  και αλλού στην Ελλάδα, αλλά ποτέ δεν την έχω ακούσει έξω από το Μεγανήσι, οπότε την αναφέρω. Στα αλβανικά λοιπόν το “ashtu dua” σημαίνει ακριβώς αυτό που σημαίνει και το δικό μας «άστε ντούι»: με το έτσι θέλω, με το ζόρι. Υποθέτω ότι θα μπήκε στο τοπικό ιδίωμα τον καιρό της τουρκοκρατίας από Αρβανίτες της Στερεάς.

Παράδειγμα: «Κοίτα χάλι! Δεν πιεντάει κανένανε. Άστε ντούι να γίνει εκειό που λέει αυτός!»

8) Είμαι κούρβουλο

Όσο κι αν δεν της φαίνεται η λέξη είναι μεσαιωνική, ήταν κουρβούλι και κούρβος. Η ρίζα της είναι ακόμα πιο παλιά, λατινική: curvus. Σημαίνει το ξερό κούτσουρο, το κορμό δέντρου ή φυτού αποξεραμένου. Και γιατί curvus, δηλαδή με καμπύλη, λυγισμένος; Γιατί παλιότερα αναφερόταν στο κλήμα, ο κορμός του οποίου συστρέφεται. Έχει επικρατήσει φυσικά να σημαίνει κάθε είδους κούτσουρο, η δε φράση σημαίνει ότι κάποιος είναι πιασμένος, ότι πονάνε οι μύες του, παρομοιάζοντας το δυσκίνητο σώμα του με κούτσουρο.

Παράδειγμα: «Κουβάλησα χτες κάτι λάτες ελιές και πάρτηκα ούλος. Είμαι κούρβουλο αποβραδίς».

9) Ούτε τσεντέζι

Και πάλι έκφραση της εποχής της Τουρκοκρατίας. Την συνάντησα και σε λογοτεχνικά κείμενα που περιγράφουν δημώδεις διαλόγους, ειδικά στην περιοχή της Μακεδονίας. Τσεντέζι ήταν ευτελές κέρμα, μάλλον υποδιαίρεση του κουρούς. Αν δεν υπάρχει ούτε τσεντέζι λοιπόν, υφίσταται πλήρης ένδεια ή σημαίνει ότι έχει εξαντληθεί κάθε απόθεμα.

Παράδειγμα: «Δανεικά; Μα την πεθυμιά τσου! Τήρα τσι τσέπες μου: δεν υπάρχει ούτε τσεντέζι»

10) Μη βγάλεις μπαμπαξά!

Προτροπή προς σιγή. Μην βγάλεις άχνα! Γιατί όμως «μπαμπαξά»; Προφανώς είναι λέξη που προκύπτει από κάποιου είδους παρήχηση. Μιλάει κάποιος, κάνει μπλα-μπλα ή μπα-μπα, άρα μπα-μπα-ξα η ομιλία. Η φράση χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά στην προστακτική ως αποτροπή. Συνώνυμο το «τσιμουδιά».

Παράδειγμα: «Κάτσε φρόνιμος να ακουρμαστώ τι λένε οι ειδήσεις και μη βγάλεις μπαμπαξά, σε έφαγα!»